Door Kay Bemelen
Door fractiediscipline kunnen coalities rekenen op een meerderheid in het parlement. Deze wijze van besturen heeft nu zijn houdbaarheidsdatum bereikt. Tijd voor nieuwe politiek.
De eerste stap na de verkiezingen op landelijk, provinciaal of gemeentelijk niveau, is het vormen van een coalitie. Daar zijn geen harde regels voor. Het is een trucje dat politici uitvoeren om te zorgen dat ze zonder al te veel gedoe de komende jaren hun beleid kunnen doorvoeren; ze hebben dan een gegarandeerde meerderheid.
Dat de kiezer toe is aan een nieuwe bestuurswijze, blijkt onder andere uit de lage opkomst bij provinciale en lokale verkiezingen (minder dan 50% is geen uitzondering) en het vertrouwen in de Tweede Kamer (minder dan 40%). Tijd om terug te gaan naar onze democratische basis.
Clichés
Je herkent dat wel; een journalist voelt een politicus - die verbonden is aan een coalitie - aan de tand over de keuzes van zijn of haar partij. Een dergelijk interview eindigt bijna altijd met een cliché: ‘Dat hebben we in de coalitie zo uitonderhandeld’ of ‘Je maakt afspraken in de coalitie, het is geven en nemen’. En de clichétopper: ‘Nederland is nu eenmaal een polderland’.
Het is de perfecte ontsnapping bij vragen die niet meer beantwoord kunnen worden vanuit eigen ideologie. Journalisten lijken deze escape dan ook als een voldongen feit te accepteren. Jammer, want het probleem van deze coalities is dat ze behoorlijk ondemocratisch kunnen opereren. Hierdoor hebben burgers steeds meer het gevoel dat de politiek veraf staat van hun eigen standpunt.
"Fractiediscipline is in strijd met het principe van stemmen zonder last."
Verontwaardiging
De huidige landelijke coalitie van VVD, CDA, D66 en CU hebben er maanden over gedaan om tot een coalitieakkoord te komen. Toen journalisten aan de onderhandelaars (waaronder onze minister-president Rutte) vroegen wat ze toch allemaal aan het bespreken waren, reageerden ze daar haast verontwaardigd op. Hoe konden journalisten nu verwachten dat de onderhandelaars ook maar iets naar buiten zouden brengen? In feite zeggen de politici: we wisselen informatie uit over onze partijprogramma’s, het kan partijen schaden als naar buiten komt wat ze bereid zijn te laten vallen.
De inhoud van de gesprekken is dus volgens onderhandelaars uiterst vertrouwelijk. Want anders kunnen ze toch geen ‘open’ gesprek voeren met elkaar? Dat is de redenatie. Deze vertrouwelijkheid is echter een keuze. Er bestaat namelijk geen wet die voorschrijft dat dit soort informatie niet naar buiten mag indien onderhandelende partijen dat wensen.
Fractiediscipline
Iets soortgelijks geldt voor fractiediscipline. In het Nederlandse politieke bestel verwacht men momenteel van volksvertegenwoordigers dat zij met het meerderheidsstandpunt van hun fractie meestemmen. Ook in gevallen waar zij het er zelf niet mee eens zijn. Dit geldt zowel voor oppositie- als coalitiefracties. Fractiediscipline is echter in strijd met het principe van stemmen zonder last. Dit betekent dat een volksvertegenwoordiger zich niet mag laten opdragen een bepaald standpunt in te nemen in een stemming. Hij of zij moet zelf - zonder ruggenspraak - de afweging maken hoe hij of zij zal stemmen. Dit principe is tevens verankerd in de Grondwet.
Op het moment dat een partijfractie onderdeel is van een coalitie conformeren zij zich echter aan fractiediscipline. Dan wordt het meerderheidsstandpunt van de fractie vervangen door het coalitiestandpunt van de onderhandelaars. Hierdoor stemt een parlementariër in principe altijd ter ondersteuning van de coalitie waar hij of zij onderdeel van is.
"De oppositiepartijen staan tot de volgende verkiezingen buitenspel."
Buitenspel
Als een coalitieakkoord bereikt, getekend en gevierd is, wordt het in portefeuilles verdeeld en worden de bewindspersonen door de onderhandelende partijen benoemd. De bewindspersonen vormen samen het kabinet en gaan vervolgens aan de slag met het uitvoeren van het coalitieakkoord. Zij kunnen dan dus structureel rekenen op een meerderheid; de coalitiepartijen werken nu immers volgens hun fractiediscipline. De partijen in de oppositie staan tot de volgende verkiezingen de facto buitenspel. Hiermee wordt als het ware de controlerende functie van het parlement lamgelegd.
Ondemocratisch
Het grote nadeel van coalities is dat er zaken in het coalitieakkoord belanden die op basis van de verkiezingsuitslag niet op steun van een meerderheid van de Tweede Kamer konden rekenen. Dit komt door de vertrouwelijke onderhandelingen en de ‘deals’ die daarbinnen gesloten worden. Deze ‘deals’ zijn ondemocratisch, aangezien de Tweede Kamer eigenlijk de wil van volk moet vertegenwoordigen. Omdat de zaken binnen het coalitieakkoord vallen en de partijen binnen de coalitie zich aan hun fractiediscipline houden, zal een meerderheid van de parlementariërs bij alles instemmen. Daarmee is hun rol als parlementariër los komen te staan van hun rol als volksvertegenwoordiger.
"Fractiediscipline en coalitievorming zijn slechts keuzes van partijen."
Verandering
We zijn het normaal gaan vinden dat ons politiek systeem een deel van de Grondwet ondermijnt. Tegelijkertijd nemen vele politici met verbazing kennis van de daling in het vertrouwen in de politiek.
Mensen zullen wellicht denken dat er grote (grond)wettelijke veranderingen nodig zijn om iets te veranderen aan de wijze waarop in Nederland politiek bedreven wordt. Dat is gelukkig niet waar. Fractiediscipline en coalitievorming zijn keuzes van partijen. Deze kunnen net zo gemakkelijk op een andere wijze ingevuld worden als de politici dat zouden willen. Sterker nog, door andere afspraken te maken, kunnen we dichter bij de bedoeling van de Grondwet komen: het principe van stemmen zonder last.
Thematisch
Laten we het daarom anders doen. In plaats van het vormen van een coalitie wordt gezamenlijk een programma met thema’s voor de komende bestuursperiode uitgewerkt. Bijvoorbeeld verkeersaanpak, belastingherziening of onderwijsinnovaties. Of juist thema’s voor de langere termijn, zoals klimaat, migratievraagstukken, energietransitie of zorgkosten. Ambtelijke experts beschrijven deze thema’s op het gebied van historie en te verwachten ontwikkelingen. Vervolgens worden deze vastgesteld als thema’s waarop door de regering gehandeld of ingegrepen moet worden.
"Het allermooiste is: onze politici kunnen er morgen al mee beginnen."
Aanstelling bewindslieden
Als deze basis is gelegd, kan de volksvertegenwoordiging overgaan tot het verdelen van de thema’s en bijbehorende portefeuilles. Vervolgens mogen de grootste partijen bewindspersonen voordragen. Als de grootste partijen een meerderheid in Kamerzetels hebben, wordt er tevens gesproken over een gedragen regering.
De hele Tweede Kamer stemt vervolgens over de aanstelling van de bewindspersonen, die bij meerderheid geïnstalleerd worden. De grootste partij kan nog steeds de minister-president leveren. Er worden dan geen afspraken gemaakt over fractiediscipline. Volksvertegenwoordigers zijn lid van een partij omdat deze past bij hun eigen ideologie.
Beloften nakomen
Vervolgens kan dit kabinet - samen met hun ministeries en departementen - voorstellen uitwerken op basis van de vastgestelde thema’s en deze voorleggen aan de gehele volksvertegenwoordiging. Op basis van inhoudelijke en ideologische argumenten vindt vervolgens een debat plaats. Uiteindelijk stemmen de volksvertegenwoordigers daadwerkelijk - zonder last - voor of tegen. Door deze democratische en transparante opzet zal het volk zich meer herkennen in de besluitvorming en krijgen vertegenwoordigers weer de ruimte om op te komen voor hun idealen. Dan kunnen ze, voor de verandering, hun verkiezingsbeloften een keer nakomen. Het allermooiste is: onze politici kunnen er - als ze echt willen - morgen al mee beginnen.