Het aantal complottheorieën dat de ronde doet lijkt de laatste maanden te zijn geëxplodeerd. Je kan tegenwoordig niet door sociale media scrollen zonder te worden geconfronteerd met leuzen als ‘Mark Rutte is een pedofiel’ of ‘corona is in een Chinees lab ontwikkeld’. Hoe groot is het ‘wappie-gehalte’ van complotdenkers nou echt?
Complotdenken wordt vaak veroorzaakt door de afwezigheid van vertrouwen in belangrijke bronnen zoals de overheid of wetenschap. Complottheoristen geloven het officiële verhaal achter een ingrijpende maatschappelijke gebeurtenis niet. Daarom gaan ze zelf op zoek naar antwoorden, aldus de Nederlandse cognitiefilosoof Harmen Ghijsen. Sommige complotdenkers geloven bijvoorbeeld dat de maanlanding nooit heeft plaatsgevonden omdat hier volgens hen te weinig bewijs voor is. Buzz Aldrin - de Amerikaanse astronaut die als tweede mens een voet op de maan zette - was echter snel klaar met een man die hem dit complot voorhield: de complotdenker droop na hun confrontatie af met een blauw oog. Complottheorieën lijken daarnaast een middel om ongenoegen tegen de inrichting van de maatschappij uit te spreken. Toen Pim Fortuyn in 2002 vermoord werd, dachten complotdenkers bijvoorbeeld dat hij door inlichtingendiensten van het Rijk was omgelegd.
"Radicale complotdenkers vertrouwen vaak op hun gevoel, zonder dit te onderbouwen met bewijsmateriaal."
Tunnelvisie
Complotdenken is niet per definitie gevaarlijk. Wel wordt het link wanneer complotdenkers tunnelvisie krijgen. Radicale complotdenkers vertrouwen vaak op hun gevoel, zonder dit te onderbouwen met bewijsmateriaal. Complotdenken voelt als kritisch denken, ook al is het dat volgens een onderzoek van sociaal psycholoog Anthony Lantian niet. Tunnelvisie zorgt er zelfs voor dat onderbouwde verklaringen voor een complot geheel buiten beschouwing worden gelaten. Dit kan grote gevolgen hebben voor de belevingswereld van lezers. De opvatting dat Joden de wereld willen controleren is een eeuwenoud en een extreem voorbeeld van zo’n gevaarlijke complottheorie, met zelfs dodelijke gevolgen.
Buiten beschouwing
Het gevaar van complotdenken wordt versterkt door sociale media. Mensen kunnen via een simpele klik met elkaar in contact komen en nepnieuws delen. Thierry Baudet plaatste in november bijvoorbeeld een grafiek die de oversterfte van Nederland gedurende 2020 liet zien. Ondanks de coronapandemie leek die er niet te zijn. Wat hij vergat te vermelden was dat de getallen in de grafiek de sterfte tussen 7 en 31 december 2020 buiten beschouwing lieten en daardoor een vertekend beeld gaven. Informatie weglaten kan bewijs snel aannemelijk maken. Niet alleen politici, maar ook influencers dragen hun steentje bij aan de verspreiding van nepnieuws. De WHO adviseerde landen zelfs om influencers in te zetten om informatie over het coronabeleid onder een breder publiek te verspreiden. Maar niet alle influencers bleken goed geïnformeerd te zijn, zoals Famke Louise vorig jaar bewees.
"Complottheorieën geven vaak eenvoudige antwoorden op complexe vragen."
MK-Ultra
Complotdenkers wegzetten als ‘wappies’ is te kortzichtig. Complotdenken is volgens Harmen Ghijsen namelijk een mechanisme om met angstige situaties om te gaan. Mensen versimpelen de oorzaak van gebeurtenissen om rust te geven aan hun gemoedstoestand. Omstandigheden als onzekerheid en gebeurtenissen met grote maatschappelijke impact kunnen iedereen vatbaar maken voor complotdenken volgens een onderzoek van Grzesiak-Feldman. Dit verklaart ook waarom sinds het begin van de coronapandemie het aantal complottheorieën is gestegen. We kunnen complotdenkers daarnaast respecteren voor hun vermogen om door te graven op een onderwerp waar anderen stoppen. Sommige complotten blijken na verloop van tijd namelijk toch waar te zijn. In de jaren vijftig en zestig werd in het complot geloofd dat de CIA hallucinogenen testte op de Amerikaanse bevolking. In de jaren tachtig openbaarde de CIA de resultaten van project ‘MK-Ultra’: een geheim experiment van de CIA met hersenspoeling en chemische verhoormethoden. Inderdaad door middel van onder meer hallucinogenen. De vraag is echter of dit project uiteindelijk aan het licht kwam door middel van onderzoek van complotdenkers, of door klokkenluiders en journalisten. Tevens zijn dit soort voorbeelden erg zeldzaam.
Onwetend
In een tijd van een steeds complexere samenleving komt het vaker voor dat we onwetend zijn over een heleboel maatschappelijke kwesties en moeten vertrouwen op externe bronnen en autoriteiten die hier wel kennis van hebben. Tegelijkertijd is het respect en vertrouwen in deze instituties bij veel mensen uitgehold in de afgelopen eeuw. Complottheorieën geven vaak eenvoudige antwoorden op complexe vragen. De oplossing? Misschien iets vaker zeggen ‘ik weet het niet’.
Commenti