‘Het verkeerde soort’ populisme is een halt toegeroepen. Deze woorden sprak Mark Rutte uit na de bekendmaking van de uitslag van de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen. Naast de vragen die je kunt stellen of dat wel klopt én wat dat type populisme überhaupt inhoudt, zijn er juist veel aanwijzingen die het tegenovergestelde doen vermoeden. De discussie rond het gebruik van deze term is één, maar veel interessanter is om te begrijpen waarom burgers zich van hun politieke leiders afkeren. Precies deze vraag stelt geschiedkundige Rob de Wijk in zijn nieuwe boek De Nieuwe Revolutionaire Golf.
©Picture by Tjeerd Rooyaards
Volgens De Wijk hebben burgers het gevoel dat politieke leiders de controle verliezen. Kijk naar recente ontwikkelingen in de wereld waar geen oplossingen voor gevonden worden (Syrië, Oekraïne, Turkije en Noord-Korea). Volgens de media leidt de wispelturigheid van bestaande leiders tot emotioneel politiek bedrijven. Paniekvoetbal dus.
Deze ontwikkelingen vallen samen met een verplaatsing van de economische macht, terroristische dreigingen, vluchtelingenstromen, een oplopend conflict met Rusland, een slecht herstellende economie en ga zo maar door. Geen vrolijk verhaal. Het is allemaal voeding voor een volgende revolutionaire golf. De Wijk wil met dit boek een laatste poging doen om ‘niet te blijven voortmodderen tot de maatschappelijke ontwrichting een feit is’.
Regelpolitiek
Volgens De Wijk is het geen toeval dat er in grote delen van de wereld leiders zijn die de onvrede van de burger weten te mobiliseren. De wereldorde wordt minder westers met als gevolg een instabiel mondiaal systeem. Hij geeft aan dat we leven in een tijd van regelpolitiek (het ‘fiksen’ door politici). Burgers zijn daarnaast angstig en ontevreden, maar dat is niet voor het eerst in de geschiedenis.
Door historische context te geven wordt meer en meer zichtbaar dat de samenloop van alle ontwikkelingen inderdaad de kenmerken heeft van een revolutionaire golf. Een revolutionaire golf is volgens De Wijk namelijk een ingrijpende maatschappelijke reactie op mondiale ontwikkelingen die in meerdere landen gelijktijdig plaatsvinden en tot maatschappelijke ontwrichting of zelfs revoluties kunnen leiden. Recente voorbeelden zijn de revolutionaire golf van 1917 tot 1923 (Russische Revolutie en communistische opstanden in andere landen), protesten en opstanden in Europa en de VS in 1968, het instorten van het communisme in 1989 en de Arabische Lente in 2010-2011.
‘Om de zoveel decennia lijken de Europeanen genoeg te hebben van de dan geldende politieke en institutionele ordening. Als die onvoldoende levensstandaard en veiligheid brengt, hebben grote groepen mensen genoeg van de vrede en laten zich door onverantwoorde politieke leiders naar de afgrond slepen.’
Uit de heup
Met president Trump die uit de heup schiet als een cowboy, de opkomst van radicale partijen in Europa, gerommel aan de Europese grenzen en het ter discussie stellen van Europese waarden zijn we al goed op weg naar een volgende revolutie. Daarnaast ervaart de burger dat de verzorgingsstaat onder druk staat en wordt hij met nieuws, samengesteld uit terroristische aanslagen en dreigingen, ontevreden en bang. De reactie van die burger is het kiezen van populistische leiders. Maar kunnen deze populisten de levensstandaard en veiligheid van de burger dan wél garanderen?
De Wijk trekt dit in twijfel. Geen van de de huidige leiders, zowel de populistische als niet-populistische, kunnen die garanties aan de burger geven. Daarvoor is de echte wereld te eigenzinnig en dat kan het huidige politieke systeem niet aan. Het zichtbare effect: in autocratieën trekken leiders steeds meer macht naar zich toe, en in democratieën wordt de anti-globaliseringstrend met de dag groter. Aan voorbeelden geen gebrek. Als we lessen trekken uit het verleden is er genoeg reden voor een sociale ontwrichting.
‘Uit de geschiedenis blijkt dat een volk dat de grote mondiale veranderingen vreest en denkt dat de levensstandaard, veiligheid en identiteit teloor zullen gaan, ontvankelijk wordt voor nationalisme, protectionisme en xenofobie. Precies dit gebeurt nu.’
Perfecte storm
Er is echter altijd een trigger nodig. Historici richten zich vooral op politieke en sociale oorzaken, maar het zijn juist de economische problemen op korte termijn die de emmer laten overlopen. Meestal zijn het onbeduidende en onvoorspelbare incidenten die de sociale ontwrichting starten. De Wijk presenteert deze triggers met degelijke cijfers, zoals de relatie tussen voedselprijzen en de Arabische Lente (die naar zijn mening onterecht lente genoemd wordt). Daar zat volgens de auteur de trigger.
De Wijk heeft de lezer snel overtuigd dat we ook nu te maken hebben met een revolutionaire golf. Maar waar vindt deze zijn oorsprong? De Wijk noemt het de ‘perfect storm die al sinds 2008 over de wereld raast’. Het is namelijk de aanhoudende economische malaise.
Het sociale contract
Om wanorde te voorkomen moet het politieke systeem kunnen anticiperen op deze veranderingen. Burgers willen veiligheid en welvaart. Dit is de reden dat burgers de staat met al haar regels die ze oplegt accepteren (het sociale contract). Maar als dat onder druk komt te staan verliezen de politiek en het democratisch systeem legitimiteit; burgers voelen dat de welvaart en veiligheid niet meer gegarandeerd kunnen worden.
Voor populistische leiders is het gevoel van onveiligheid is een krachtig middel om het volk aan zich te binden. De gepresenteerde oplossingen voldoen echter niet. Populistische partijen zijn namelijk niet geïnteresseerd in feiten, slechts in sentimenten. En deze sentimenten worden door populisten ingezet als politiek wapen. Met groot effect ook, want de burger is namelijk al bezig het sociale contract op te zeggen.
Happy end?
Wat is dan de oplossing? Als lezer ben je op een punt in het boek aangekomen waarop je hoopt dat er een goed einde komt, aangezien de constateringen over een race naar de afgrond elkaar in razend tempo opvolgen. Gelukkig draait de aarde gewoon door, ook met revolutionaire golven. Na het bespreken van enkele toekomstige scenario’s, lukt het De Wijk alleen niet om te eindigen met een oplossing voor alle uitdagingen die hij heeft omschreven. Jammer, maar begrijpelijk en realistisch. Te vaak horen we goedbedoelde adviezen die geen recht doen aan de weerbarstigheid van de casus die voorligt. De Wijk sluit af met het benoemen van de, in zijn ogen, drie belangrijke opgaven voor westerse leiders: bepaal je rol in de wereld, vergroot het gevoel van veiligheid en identiteit, en vind een politiek systeem uit waarin meer visionair leiderschap aanwezig is. Veel politici zijn namelijk vooral goede ‘salespeople’. De Wijk haalt Garry Kasparov aan die ooit zei dat politici niet meer de richtinggevende visionairs van weleer zijn.
In de actualiteit gaat het nu twee kanten op. Met een toch steeds sterker aantrekkende economie en een afnemende vluchtelingenstroom lijkt er nu een goede kans te liggen om de storm te bezweren. Echter, in het ergste geval gaan situaties als de gefaalde coup in Turkije en het door Poetin misbruiken van het machtsverval in Europa, leiden tot zulke grote spanningen dat nieuwe conflicten niet uitgesloten kunnen worden. Om over de tactiek van Trump in Syrië en Noord-Korea nog maar te zwijgen. De Wijk plaatst ontwikkelingen formidabel in hun context, waarbij hij de lezer wel vraagt goed te letten op de details. Maar in een wereld waar we te veel weten en te weinig begrijpen is het betoog van De Wijk een welkome aanvulling.
Rob de Wijk is hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Leiden, directeur van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS) en columnist in Trouw.