Over anderhalve week zijn de Tweede Kamerverkiezingen. De peilingen laten maar liefst zeven partijen zien met tien zetels of meer. VVD en CDA pleiten daarom in hun partijprogramma’s voor een verhoogde kiesdrempel. Volgens ons huidige systeem bestaat een realistische meerderheidscoalitie normaliter uit minimaal vijf partijen. Maar wat betekent dat als Geert Wilders wint? Waarschijnlijk een coalitie zonder de PVV, de grootste partij, want niemand wil met Wilders in zee.
Het is een publiek geheim dat voormalig koningin Beatrix heeft gewacht met de troonsafstand tot 2013 omdat de gedoogconstructie van Rutte I met de PVV toen pas afliep en de VVD met de PvdA een stabiel meerderheidskabinet (Rutte II) had gevormd. De macht van ons staatshoofd als politieke entiteit is de afgelopen tweehonderd jaar steeds verder afgebouwd van absoluut tot adviserend. Onder Rutte I kwam de meest recente inperking van de politieke macht van de koning. In maart 2012 werd namelijk het Reglement van Orde van de Tweede Kamer der Staten-Generaal gewijzigd. Na deze wijzigingen raakte het staatshoofd een belangrijke rol kwijt bij de formatie van een nieuw kabinet: de benoeming van de informateur (zonder twijfel een overwinning voor de PVV).
(On)geschreven regels
Hoewel de PVV in de peilingen de laatste weken weer een beetje daalde, is er toch een aanzienlijke kans dat de partij van Wilders voor het eerst de grootste wordt. Maar wat gebeurt er dan? In de Nederlandse grondwet staan geen regels over de procedure voor de kabinetsformatie. Alleen het begin en het einde van de kabinetsformatie worden nadrukkelijk benoemd: het ontslaan van het oude kabinet en het benoemen van het nieuwe kabinet door het staatshoofd. Dat mag de koning nog wel. De rest van de procedure is gebaseerd op ongeschreven staatsrecht, gewoontes en tradities. Iedere kabinetsformatie tot nu toe doorloopt grofweg de volgende stappen: verkiezingen, informatie, coalitieakkoord, formatie en beëdiging.
Vastlopen
Uiterlijk een week na de inwijding van de nieuwe Kamer debatteren de partijen over de verkiezingsuitslag. In dit debat formuleert de Kamer normaliter een informatieopdracht en wordt een informateur benoemd. Wat de opdracht van de informateur precies is, hangt af van de verkiezingsuitslag. Als de PVV de verkiezingen wint, gaat het hier waarschijnlijk al mis. De andere partijen sluiten samenwerking met de PVV namelijk uit. Hoewel traditiegetrouw de grootste partij in deze fase aan zet is, kan het ditmaal al snel vastlopen. De Tweede Kamer is uiteindelijk bepalend, niet de grootste partij. In theorie zou het kunnen dat een aantal partijen tóch de belofte aan de kiezer breken en met de PVV in zee gaan, enkel omdat ze willen regeren. Maar juist omdat er vijf of zes partijen nodig zijn, zullen ze zeer waarschijnlijk hun geluk elders beproeven, omdat ze dan meer van hun programma kunnen verwezenlijken.
Achterkamertjes
Het is onmiskenbaar dat dit een nieuwe situatie zal opleveren die we nog nooit eerder zijn tegengekomen in Nederland. Waarschijnlijk zullen vijf of meer partijen in achterkamertjes aan de slag gaan met een informatieopdracht en met de nodige moeite en inspanning van vijf of meer partijprogramma’s een coalitieakkoord smeden. De vraag is of Wilders dan niet toch weer wint. Hoe ambitieus is immers een kabinet dat steunt op vijf of meer partijen? Hoeveel antwoorden zal een dergelijke coalitie kunnen geven op de prangende vragen van deze tijd? En hoeveel concessies zullen gedaan worden of verkiezingsbeloften gebroken worden? Wat er ook gebeurt op 15 maart, Wilders wint waarschijnlijk het spel dat hij wil spelen. Hij zal weer volop munitie krijgen om stevig oppositie te voeren en te stijgen in de peilingen. Koning Willem Alexander zal blij zijn dat het voorlopig nog niet zover is. Misschien krijgt Amalia wel geleerd om ooit thee te drinken met populisten.