Het is vier uur in de ochtend, je rijdt naar huis en bent doodop; iedereen heeft het al eens meegemaakt. Om het knikkebollen tegen te gaan doe je een raampje open of zet je de muziek een tikkeltje harder. Maar veel helpt het niet. Rijden met een slaaptekort blijkt namelijk gevaarlijker dan velen denken.
Foto van: www.snoreworld.com
Langs de snelweg staan genoeg BOB-borden ter preventie van alcohol in het verkeer, maar voor slaaptekort wordt nog weinig gewaarschuwd. En wanneer de politie je staande houdt, zal er weinig aan de hand zijn. Immers, je hebt geen alcohol of andere middelen genomen. Het wordt al problematischer als een dikke boom je staande houdt, of nog erger, als er andere verkeersdeelnemers bij betrokken zijn. Maar hoe gevaarlijk is het nu precies om slaapdronken achter het stuur te zitten?
Verkeersdoden
Het verkeer leek steeds veiliger te worden: vanaf de jaren 60 tot aan 2013 bleef het aantal verkeersslachtoffers dalen. Daarna vond echter een kentering plaats: van 570 doden in 2013 naar maar liefst 629 in 2016. Conservatieve schattingen uit buitenlandse studies geven aan dat er bij 10% tot 15% van de ernstige verkeersongevallen sprake is van een vermoeide bestuurder. Dat komt dus neer op ongeveer 78 verkeersdoden per jaar waarbij vermoeidheid een rol heeft gespeeld. Toch heeft vermoeidheid als factor géén prioriteit bij de verkeershandhaving. Deze ligt tot 2018 bij ‘alcohol, door rood licht rijden, te hard rijden, verkeersveelplegers en afleiding’, aldus de politie en het Openbaar Ministerie. Slaaptekort is dus blijkbaar nog geen aandachtspunt.
"Vooral in de ochtenduren wordt er meer gezwabberd over de weg"
Slaapblaastest
Van alcohol weten we hopelijk allemaal dat je er niet beter van gaat rijden. In 1964 toonde de Amerikaanse onderzoeker Robert F. Borkenstein al aan dat de kans op een auto-ongeluk toeneemt naarmate er meer alcohol wordt gedronken. Diezelfde Borkenstein maakte het mogelijk om het bloedalcoholgehalte te meten met een blaastest zoals deze tegenwoordig nog steeds gebruikt wordt. Zo kon er ook beleid worden gemaakt om alcohol in het verkeer te meten, te handhaven én te straffen. De Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Verkeer (SWOV) beschreef recent dat er per jaar 60 tot 135 verkeersdoden toegeschreven kunnen worden aan alcohol in het verkeer. Wanneer dit vergeleken wordt met de schatting bij vermoeidheid (78 doden), dan zie je dat deze weinig uit elkaar liggen.
Daar komt nog eens bij dat de combinatie vermoeidheid en alcohol elkaar versterken in de afname van het reactievermogen. Iemand die bijvoorbeeld een glaasje alcohol op heeft én een slechte nacht heeft gehad, rijdt al snel net zo gevaarlijk als iemand die meer heeft gedronken dan de wettelijke limiet. Slaapgebrek op de weg is echter lastig te meten; er is namelijk geen slaapblaastest.
Remmende stofjes
Op hersenniveau hebben zowel alcohol als slaaptekort invloed op zogeheten GABA (GammaAminoButyric Acid) neurotransmitters. Dit is een stofje in de hersenen dat zorgt voor het remmen van activiteit. Dit is ook te zien in het gedrag: het verdelen van aandacht wordt moeilijker, de reactiesnelheid neemt af en dus ook het vermogen om op tijd af te remmen.
Zowel alcohol als slaaptekort hebben invloed op het slingeren van de auto. Let zelf maar eens op: vooral in de ochtenduren wordt er meer gezwabberd over de weg. Ongevallenonderzoek bij slaaptekort laat daarom veelal hetzelfde patroon zien: hoe meer slaaptekort, hoe groter de kans op een auto-ongeluk.
Slingeren
Maar hoe toon je nou aan dat het slaaptekort daadwerkelijk kan leiden tot een grote kans op een ongeluk en dat dit niet komt doordat iemand is afgeleid bij het pellen van een banaan? Nou, door het uitvoeren van experimentele studies kan één factor worden gemanipuleerd om te kijken of dit invloed heeft op autorijden binnen dezelfde groep deelnemers. De slingering van de auto wordt vervolgens gemeten met een camera op het dak die continu de positie op de snelweg bepaalt. Hierdoor wordt het werkelijke rijgedrag van verkeersdeelnemers met slaaptekort beter nagebootst.
Uit ons onderzoek (Jongen en collegae, 2015) blijkt dat 24 uur wakker zijn een groter effect op slingering laat zien dan de legale limiet voor rijden onder invloed van alcohol. En als je misschien denkt dat 24 uur wakker blijven ook wel erg lang is; eerder onderzoek met diezelfde rijtest liet zien dat de slingering méér toe nam dan een alcoholpromillage van 0.8 (drie tot vijf glazen alcohol) wanneer er om vijf uur in de morgen gereden werd. Onze biologische klok - die tussen vier en vijf uur in de ochtend op zijn dieptepunt is en aangeeft dat je dringend slaap nodig hebt - blijkt dus een belangrijke rol te spelen.
"We overschatten ons eigen rijgedrag ten opzichte van anderen die ook vermoeid achter het stuur zitten"
Bakkie koffie
Helaas zijn we zelf vaak niet op de hoogte van ons eigen gedrag. We hebben een verkeerde denkwijze (illusory superiority) waardoor we ons eigen rijgedrag overschatten ten opzichte van anderen die ook vermoeid achter het stuur zitten. Ook proberen we allerhande fratsen uit om de invloed van slaaptekort tegen te gaan: raampje open voor frisse lucht of het kauwen op een kauwgompje. Er is echter maar één echte oplossing om met slaaptekort in het verkeer om te gaan: zet je auto even aan de kant op een parkeerplaats, pak een kop koffie of een blikje energiedrank bij het tankstation, drink deze op en probeer dan een powernap te houden van vijftien minuten. Dat is precies de tijd die cafeïne nodig heeft om te gaan werken, waardoor je daarna in ieder geval alerter op de weg zit.
Word geen slaaprijder
Met slaapgebrek achter het stuur zitten is dus ontzettend gevaarlijk. En in sommige gevallen zelfs gevaarlijker dan alcohol in het verkeer. Omdat we het nauwelijks kunnen detecteren, zijn nieuwe campagnes nodig om de bewustwording van slaaptekort te vergroten.
Het aantal campagnes over slaaptekort in het verkeer staat nu namelijk nog in schril contrast met de aantallen BOB-campagnes. De meest recente - de ‘Word geen slaaprijder’ campagne - was alweer zeven jaar geleden. Het wordt dus tijd voor meer borden langs de weg die de weggebruiker bewust maken van het gevaar van slaaptekort; borden zoals ‘wees in uitgeruste staat als je naar huis gaat’ of ‘ben je doodop, zet je motor stop’. Maar zorg dan wel dat je niet de vangrail in rijdt als je bezig bent het bord te lezen.
Dr. Stefan Jongen is Specialist Wetenschappelijke Informatie en onderzoeker bij Maastricht University