Levende wezens zijn eigenlijk niets anders dan biologische algoritmes. Vanuit dit uitgangspunt neemt de Israëlische historicus Yuval Noah Harari de lezer mee in zijn nieuwste boek Homo Deus. Zijn duizelingwekkende reis voert langs de geschiedenis van de mensheid en de huidige wetenschap. Volgens de historicus voorspelt ons verleden een geloofwaardig en huiveringwekkend toekomstscenario: een wereld waarin de mensheid wordt overheerst door zowel data als een bovennatuurlijke cyborg-elite. De homo deus is in zicht.
In de 21e eeuw is er meer kans dat de gemiddelde mens sterft door zich vol te proppen bij McDonald’s dan door ebola of Al-Qaida. In zijn nieuwste boek, Homo Deus: a Brief History of Tomorrow (oorspronkelijk geschreven in het Hebreeuws: ההיסטוריה של המחר), relativeert Harari nonchalant al onze hedendaagse problemen. De huidige epidemieën, hongersnoden en oorlogen zijn namelijk kinderspel vergeleken met de problemen uit ons verre verleden. Zo stelt het wapengeweld tegenwoordig nog maar weinig voor, en is het volgens de auteur vergelijkbaar met andere ‘verwaarloosbare’ doodsoorzaken, zoals het eten van te veel suiker. Verder zijn het zikavirus en IS hoogstens uitdagingen die met goed management bestreden kunnen worden. Homo sapiens staan op het punt al hun historische problemen achter zich te laten. Maar wat gebeurt er hierna?
Harari is bekend als historicus, maar hij deinst er niet voor terug een breed scala aan andere wetenschappelijke disciplines te gebruiken om zijn argumenten kracht bij te zetten. Met behulp van theologische, psychologische, biologische, chemische en zelfs filosofische hypotheses schetst hij de toekomst van de mensheid. En die is niet bepaald rooskleurig.
Supercognitie
Harari toont aan dat tot de 21e eeuw de mens technologie en wetenschap voornamelijk gebruikt heeft om haar eigen tekortkomingen te compenseren. Zo gebruiken we hoorapparaten om als slechthorenden geluid beter waar te nemen, transplantatielongen om weer te kunnen ademen en medicijnen om bijvoorbeeld dementie af te remmen. Maar wat gebeurt er als deze problemen verholpen zijn? Stopt de mensheid dan met experimenteren en uitvinden? Harari denkt van niet. Onszelf veranderen in cyborgs wordt de nieuwe ambitie.
Volgens de historicus is het een volgende logische stap om de technologieën door te ontwikkelen en het lichaam zelfs te ‘upgraden’. Waarom zou je een hoorapparaat alleen gebruiken als je slecht hoort? Je kunt je het ook inzetten om over bovennatuurlijke zintuigen te beschikken. Met verbeterde longen kun je onder water ademhalen en met medicijnen krijg je supercognitieve capaciteiten. Als het mogelijk is, zal de mensheid het goddelijke nastreven, stelt de auteur vast. De mens 2.0 zal hierdoor cyborg-achtige trekken krijgen.
Paradijs op aarde
Harari start zijn historische betoog met de natuurreligies van de prehistorische mens en werkt daarna via het theïsme en het humanisme naar het heden toe: de periode waarin het liberale individualisme heilig is. Het verwondert hem dat het ‘mens-zijn’ in de loop van de geschiedenis in belang toenam. Waar sommige vroege homo sapiens-stammen nog vriendelijk toestemming vroegen aan een mammoet om hem op te eten, kwamen de natuur en het dierenrijk voor de grote godsdiensten van de afgelopen twee millennia steeds meer op de tweede plaats. Hij noemt deze rangorde, waar de gelovige mens zichzelf verhief boven de natuur, een ‘zelfverzonnen hiërarchie’. Desalniettemin geloofde de mensheid er massaal in.
Met evenveel gemak verving de mens in de 20e eeuw zijn geloof in goden door een geloof in cijfers, geld en de politieke ideologieën. Kenmerkend voor de moderne tijd is echter dat de mens zijn levenspad niet meer ophangt aan een goddelijke kosmos: ‘Er wacht ons geen paradijs na de dood – maar we creëren het paradijs op aarde, en proberen er voor eeuwig in te leven. We hoeven alleen maar een paar technische moeilijkheden te overwinnen,’ aldus Harari. Het streven naar onsterfelijkheid in dit aardse paradijs is volgens de auteur de gevaarlijkste drijfveer die de mensheid ooit zal kennen.
Kattenvideo’s
God is alweer een tijdje dood, schrijft Harari, net als de eeuwige ziel. Het enige wat nog telt, is de hedendaagse mens zelf. Zo weet de individuele consument zelf wat het beste is voor zijn land en de economie. Daar komt geen goddelijkheid uit het wolkenparadijs meer aan te pas.
De antwoorden op vragen over de toekomst (bijvoorbeeld de gevaren van kunstmatige intelligentie of de potentie van nanotechnologie) zijn volgens hem niet te vinden in de Bijbel of de Koran. Ze zijn alleen nog maar te verkrijgen via de – ‘heilige’ – datasets en algoritmes.
Harari laat zien dat data en persoonsgegevens de meest waardevolle valuta van deze eeuw zijn. Vrije wil, bewustzijn en zelfs privégedachtes zijn volgens de auteur niets anders dan biochemische algoritmes in ons brein. Het menselijk handelen is dan ook te berekenen en te reproduceren met behulp van computerkracht. Algoritmes zullen daarom in de toekomst de vrije wil van de mens overheersen. Door de almaar toenemende hoeveelheid data en algoritmes verwacht Harari bijvoorbeeld dat Google er beter in zal slagen om voor ons een levenspartner te vinden dan wijzelf. Het voorwerk is immers al gedaan: we hebben veel van onze persoonlijke data weggeven ‘in ruil voor e-mailservices en grappige kattenvideo’s’.
Nutteloze massa
De ‘trein van vooruitgang’ maakt zich klaar voor vertrek en het zal volgens de historicus de laatste zijn die het station van de homo sapiens verlaat. Wie deze trein mist, zal voor eeuwig een achtergestelde positie in de wereld bekleden. De upgrade naar homo deus blijkt namelijk niet voor iedereen te zijn weggelegd.
Neem bijvoorbeeld de werkgelegenheid. In tegenstelling tot andere futuristen ziet Harari weinig mogelijkheden om de grootschalige verdwijning van arbeidsplaatsen op te vangen met nieuwe banen. De anorganische entiteiten maken namelijk het grootste deel van het menselijke werkkapitaal overbodig. Het gevolg is een nieuwe sociale klasse: de nutteloze massa.
Zelfs de meeste hoogopgeleiden zullen in zijn toekomstbeeld deel gaan uitmaken van het functieloze plebs. Ter illustratie: epidemiologen zijn vandaag de dag veel trager in het herkennen van een griepepidemie dan Google Flu Trends, die automatisch epidemie-alerts afgeeft als veel mensen in de zoekmachine zoeken naar griepklachten.
Deze wetenschap dwingt Harari tot de vraag: als goden, bedrijven, geld en andere zelfverzonnen krachten macht over de menselijke vrije wil kunnen verkrijgen, waarom zouden algoritmes dit in de toekomst dan ook niet kunnen doen? Het feit dat hij geen bezwaar kan bedenken, is beangstigend.
Cyborg-elite
De enige troost die Harari biedt is dat de algoritmes niet in hun eentje zullen regeren over de nutteloze massa. Ze worden bijgestaan door een kleine elite die een toegangskaartje heeft bemachtigd voor de eersteklascoupé in de trein van de vooruitgang. Alleen de allerrijksten zijn straks in staat om alle technologische ontwikkelingen bij te benen en hun lichaam te upgraden tot goddelijke cyborgs. Dat geeft ze de macht om de supercomputers achter de algoritmes naar hun hand te zetten.
De kloof tussen deze technocratische cyborg-elite en de nutteloze menigte is groot. Bovendien is die kloof niet enkel gebaseerd op inkomen, maar ook op biologische verschillen. Harari verwacht dat de denkkracht van de homo deus velen malen groter zal zijn dan die van de homo sapiens. Met de nieuwste technologieën katapulteren we de mensheid naar een nieuw evolutionair stadium – en zetten we Darwins theorie in de hoogste versnelling.
Leeg gevoel
Harari biedt een allesomvattend en episch betoog, en doet dit met een bewonderenswaardig complexe verhaallijn. Hij vergt het uiterste van het denkvermogen van zijn lezers, waardoor men soms, met veel moeite, even het boek weg moet leggen om de implicaties van zijn ijzige argumenten te kunnen verwerken. De geschetste vergezichten worden ondersteund door wetenschappelijke verklaringen en onomstotelijke feiten, wat een verontrustend effect op het gemoed van de lezer heeft.
Na het omslaan van de allerlaatste pagina, laat Homo Deus de lezer met een leeg gevoel achter. Is dit het enige boek dat er nog toe doet? Want alles wat ooit geschreven is, van de Bijbel tot aan Marx en Richard Dawkins, heeft zijn betekenis verloren door Harari’s nihilisme.
Gitzwart?
Dataïsme wordt volgens Harari de religie van de 21e eeuw. Het is een religie die volledige overgave van het individu vereist. Er is in deze samenleving namelijk geen plaats meer voor het voor privacy, voor copyright, voor paywalls en zelfs niet voor sentiment. Al onze data moeten we afstaan.
Het is te hopen dat hij het bij het verkeerde eind heeft. Maar iedere keer als we de nieuwe Google-voorwaarden accepteren, op Facebook aangeven waar we onze vakanties vieren en op internet zoeken naar griepklachten, kruipt het dataïsme weer een stapje dichterbij. Gelukkig is de gitzwarte toekomstvoorspelling van Harari slechts een van de mogelijke scenario’s en er is genoeg ruimte om onze gezamenlijke reis bij te sturen. Anders moeten we machteloos toekijken hoe Zuckerberg, Page en de andere vlagdragers van Silicon Valley onverbiddelijk in de trein der vooruitgang het perron verlaten.
Dit artikel is gepubliceerd in het vakblad InformatieProfessional, issue 9, 2016.
Janssen, V.M.A. (2016). Dataïsme wordt de religie van de toekomst. InformatieProfessional (9), 24 - 27