De ‘Ollongren-gate’ houdt de gemoederen in politiek Den Haag flink bezig. Het debacle legt de mankementen van het proces rondom de formatie bloot en roept een aantal vragen op. Wat zijn eigenlijk de regels bij het formatieproces en zijn ze überhaupt vastgelegd? GeenKwats zet het voor je op een rijtje.
Bij de uitslag van de Tweede Kamerverkiezingen van afgelopen maart leek het duidelijk dat Mark Rutte zijn premierschap met vier jaar kon verlengen. Wederom werd de VVD de grootste partij. De formatie kon voortvarend van start gaan. Met de aanstelling van Kajsa Ollongren (D66) en Annemarie Jorritsma (VVD) was er een primeur in het proces; voor het eerst waren er twee verkenners. Hoewel er nét geen meerderheid gevormd kon worden met de drie grootste partijen - VVD, D66 en CDA - werd toegezegd dat er nog voor de zomer een nieuw kabinet zou komen. Dat lijkt nu onhaalbaar. Het uitlekken van de notities van de verkenners en daarmee van de inmiddels beruchte zin “positie Omtzigt, functie elders” heeft het hele formatieproces op zijn kop gezet.
Geen regels
Tijdens de formatie wordt het nieuwe kabinet gevormd en wordt er een regeerakkoord geschreven waarin het beleid voor de komende vier jaar is vastgelegd. In principe zijn er voor dit proces geen regels. Althans, er staat niks in de Grondwet over hoe dat zou moeten gaan. De enige regel is dat het ontslaan van het oude kabinet en het benoemen van het nieuwe kabinet door het staatshoofd moet gebeuren. Die had in het verleden een grote rol in het formatieproces. Koningin Beatrix was het laatste staatshoofd met die politieke invloed. Na de verkiezingen gingen de nieuwe fractievoorzitters langs de Koningin en werd door haar een informateur benoemd. Sinds 2012 neemt de Kamer zelf het heft in handen en is de nieuwe functie van verkenner in het leven geroepen. Daarmee is de rol van het staatshoofd een stuk minder politiek geworden. Het feit dat de formatie geleid wordt door de Kamer draagt bovendien bij aan een democratischer en daarmee transparanter formatieproces. Immers, de verkenner en (in)formateur worden gekozen door verkozen volksvertegenwoordigers.
"Er is veel vaagheid rondom de functieomschrijving van de verkenner."
Ongeschreven staatsrecht
De formatie zelf is met name gebaseerd op ongeschreven staatsrecht en gewoontes. Dat betekent dus dat formaties erg van elkaar kunnen verschillen, bijvoorbeeld qua duur. Zo was de formatie na de Tweede Kamerverkiezingen van 2017 de langste sinds de Tweede Wereldoorlog; het duurde maar liefst 225 dagen om een kabinet te vormen. De introductie van de verkenner in 2012 heeft het proces er niet veel duidelijker op gemaakt. Zo is de verkenning tijdens het huidige formatieproces voor het eerst uitgevoerd door twee verkenners. Bovendien laten de actualiteiten zien dat er veel vaagheid is rondom de functieomschrijving van de verkenner.
Verschillende fases
Wel is er in het formatieproces een aantal vaste stappen te benoemen. Na afloop van de verkiezingen start de formatie direct. Een dag later zitten de partijen met elkaar om tafel om de verkiezingsuitslag te bespreken. De Kamervoorzitter spreekt dan met de beoogde fractievoorzitters en tijdens die bespreking wordt er een verkenner aangewezen. Deze gaat - ondersteund door het ministerie van Algemene Zaken - in gesprek met alle fractievoorzitters om de voorkeuren voor coalitievorming te bespreken. De verkenner brengt hiervan verslag uit aan de Tweede Kamer die vervolgens hierover debatteert. Tijdens het Kamerdebat wordt eveneens een informateur benoemd die verder aan de slag gaat met de uitkomsten, en de mogelijkheden voor een nieuw kabinet onderzoekt. In deze fase voert de informateur inhoudelijke gesprekken met de beoogde coalitiepartijen. Onder zijn of haar leiding gaan de partijen op allerlei terreinen met elkaar in gesprek om te kijken of ze tot een (concept)coalitieakkoord kunnen komen. Hierin zijn de hoofdpunten van het beleid voor de komende vier jaar opgenomen.
Na instemming van de betrokken Tweede Kamerfracties schrijft de informateur een eindverslag. Hierna benoemt de Tweede Kamer een formateur. Doorgaans is dit de leider van de grootste partij, als beoogd premier. Namens de coalitiepartijen gaat de formateur op zoek naar geschikte kandidaten voor het staatssecretaris- en ministerschap. Die verdeling gebeurt naar zetelaantallen van de partijen. Als de ploeg compleet is volgt een constituerend beraad, ofwel de oprichtingsvergadering van het kabinet, waarin het eindverslag van de formateur wordt vastgesteld. De leden van het nieuwe kabinet worden vervolgens benoemd en beëdigd door het staatshoofd. Tot slot volgt de bekende bordesfoto.
"Het is pijnlijk duidelijk geworden dat het huidige formatieproces er weinig democratischer op is geworden."
Gebreken
De afgelopen jaren is het formatieproces op deze manier relatief soepel verlopen. De huidige situatie legt echter een aantal gebreken van het proces bloot. Verschillende partijen stelden het daarom ter discussie; van Volt-leider Laurens Dassen die opriep tot een duidelijk mandaat en een heldere functieomschrijving van de verkenner, tot Gert-Jan Segers van de ChristenUnie die zich afvroeg of het niet raadzaam is om het proces rondom de formatie beter te beschrijven. Inmiddels heeft Rutte een motie van wantrouwen ternauwernood overleefd. Maar nu de ChristenUnie heeft uitgesproken niet te willen regeren met Rutte is het formatieproces een stuk complexer geworden. Na een urenlang debat in de Tweede Kamer vorige week donderdag was er in ieder geval over één zaak brede consensus: er moest een gezaghebbende en onafhankelijke informateur komen die verder afstaat van de dagelijkse politieke praktijk. Inmiddels is bekend dat oudgediende Herman Tjeenk Willink die functie gaat vervullen. Een flinke klus. Want het is pijnlijk duidelijk geworden dat het huidige formatieproces er weinig democratischer op is geworden.
תגובות