De ruim bedeelde burgers onder ons hebben niet de beste reputatie. Onderzoek laat namelijk zien dat rijke mensen vaker belasting ontduiken, asocialer zijn in het verkeer, en minder vaak aan goede doelen geven dan de minderbedeelden. In de (social) media krijgen de rijken er regelmatig van langs, vooral nu een enorm vermogende Trump het Witte Huis bewoont. Maar zijn de normen en waarden van de welgestelden wel echt zo erbarmelijk als we vaak denken?
Om te begrijpen of de rijken zo anders zijn in hun normen en waarden, moet verder gekeken worden dan enkel naar hun gedrag. Vermogende burgers hebben namelijk belangrijke prikkels om zich immoreler te gedragen. Het ontwijken van belasting levert meer op voor hen dan voor een arme, en een verkeersboete is bijvoorbeeld ook makkelijker te betalen voor een rijk persoon. Kapitaalkrachtige mensen geven tevens minder vaak aan goede doelen, maar als ze dat doen geven ze wel een groot bedrag in één keer om zo meer invloed te hebben. Kan het simpelweg niet zo zijn dat de rijken zich anders gedragen, omdat de omstandigheden daartoe anders zijn?
Envelop
Om dat te onderzoeken, hebben wij, James Andreoni, Nikos Nikiforakis, en Jan Stoop, een veldexperiment gedaan waarbij transparante enveloppen verkeerd bezorgd werden bij meer dan vierhonderd rijke en arme huishoudens in een middelgrote stad in Nederland. Als maatstaf van sociaal gedrag werd bekeken hoeveel enveloppen terug werden gestuurd. In de envelop zat een kaart met een boodschap van opa aan zijn kleinzoon. Daarnaast zat in sommige enveloppen ook een geldbedrag van €5 of €20. Het voordeel van deze onderzoeksmethode was dat de deelnemers niet wisten dat ze meededen aan een experiment. Sociaal wenselijk gedrag leek dus hierdoor uitgesloten. Een ander voordeel was dat alle rijken en armen even veel kans hadden om deelnemer te zijn in het onderzoek. Vaak doen de rijken namelijk niet mee aan onderzoeken (mogelijk omdat de rijke burgers het te druk hebben, of omdat ze bang zijn dat onderzoekers data over ze hebben), en dat kan dan een verkeerd beeld geven van het gemiddelde rijke huishouden.
De resultaten lieten uiteindelijk zien dat de vermogende mensen ongeveer tachtig procent van de enveloppen terugstuurden. Als er geld in zat, stuurden ze iets minder terug. De armen daarentegen stuurden de helft terug van de enveloppen zonder geld, en slechts een kwart van de enveloppen met geld.
Retourzendingen
Op het eerste gezicht lijkt het alsof de rijke mensen socialer waren in dit experiment. Ze gedroegen zich immers socialer. Maar, voordat die conclusie gemaakt kon worden, moest eerst gekeken worden of de rijken en armen wel gelijke prikkels hadden om een envelop terug te sturen. Een voor de hand liggend verschil is dat de armen het geld in de envelop harder nodig hebben. Maar hoe zit het met de enveloppen zonder geld? Toen hier dieper op ingezoomd werd, kwam iets interessants boven water. De armen stuurden de meeste enveloppen terug in de week waarin ze hun uitkering of loon ontvingen. De retourzendingen daalden naarmate de weken vorderden, tot een piek zich opnieuw voordeed in de week van uitbetaling. Wat verklaart dit patroon?
Financiële stress
Het antwoord is te vinden in nieuwe literatuur binnen de economische wetenschap, die stelt dat de armen last hebben van financiële stress. Dit heeft invloed op hun cognitieve vermogens en hoe ze alledaagse taken plannen. Met behulp van dit theoretisch model en de verzamelde data kon in kaart gebracht worden hoe hard een huishouden het geld in de envelop nodig heeft en hoe groot de impact van de financiële stress was. Zoals verwacht toont dit model aan dat de armen het geld in de enveloppen harder nodig hebben dan de welgestelden, en dat de armen meer last hebben van stress. Maar, belangrijker nog, zodra deze invloeden statistisch verwijderd worden, blijkt dat de normen en waarden van de rijken en armen precies hetzelfde zijn. Het gedrag is dus heel anders, maar de normen en waarden zijn hetzelfde. Meer studies zijn echter nodig om in kaart te brengen of gedrag en waarden ook in andere facetten van het leven anders zijn. De huidige studie toont in ieder geval een situatie waarin de rijken eigenlijk helemaal niet asocialer zijn.
Dr. Jan Stoop is associate professor bij de Erasmus School of Economics (Erasmus University Rotterdam)